تکاپو برای آزادی
(روایتی دیگر از انقلاب مشروطه ایران)

آزادی، بزرگترین آرمان و خواستة ملی مردم ایران در 150 سال اخیر است. این اندیشه که با انگیزة مهار خودکامگی‌ها و حرکت در افق مدرن آغاز شد، شامل دو مرحلة دشوار بود: نخست، از هم گسستن رابطة خودساختة خودکامگان با آسمان به عنوان نمایندگان خدا در حکمرانی بر زمین و دوم، همراهی طبقه‌های گوناگون جامعه با نخبگان آزادیخواه ایرانی. تاکنون به استثنای چند بهار کوتاه، تغییر مناسبات خودکامانه نه با شیوة انقلابی و نه به شیوة اصلاحی، ممکن نشده است؛ لذا، می‌توان تکاپو برای آزادی و نهادینه کردن آرمان‌های آزادی‌خواهانه را پیچیده‌ترین، دشوارترین و پرهزینه‌ترین مسألة 150 سال اخیر ایران دانست.
علی‌رغم دگرگونی‌های بزرگ و تغییرهای ساختاری که در بدنه و بافت‌های گوناگون جامعة امروز ایران رخ داده است، هنوز در برخی از حوزه‌ها همسانی‌های فراوانی با جامعة ایران روزگار مشروطه مشاهده می‌شود که این کتاب می‌کوشد با یادآوری آنها، خردمندان کشور را به اندیشه‌ای ژرفتر دربارة آیندة ایران برانگیزد. ناکارآمدی گستردة نظام اداری و اجرایی کشور، احساس عمیق عقب ماندن از دیگرکشورها، فشار طاقت‌فرسای قدرت‌های سلطه‌گر بیگانه، فساد چاره‌ناپذیر در همة ساختارها، مهاجرت فزایندة ایرانیان به خارج از کشور، بروز ناامیدی در میان قشرهای گوناگون مردم ایران نسبت به آیندة کشور، بی‌اعتمادی هراس‌انگیز به حاکمیت و... نشانگر گوشه‌هایی از همسانی‌های جامعة پیشامشروطه و وضعیت اکنونی ماست.
نقش‌آفرینی طیفی از روشنفکران آگاه، پرنفوذ و مستقل از حاکمیت در طرح آرمانی برای آیندة کشور و مشارکت فعال جمعی از روحانیون آزادی‌خواه، وجه ممیزة جامعة روزگار مشروطه به شمار می‌رود. از آن پس به علت سرکوب‌های ساختاری نظام‌های استبدادگر، به استثنای چند بهار کوتاه، نه خبری از انسجام گستردة روشنفکران منتقد و ایده‌پرداز و نه اپوزیسیون نیرومند دموکراسی‌خواه بود و نه حتی ائتلاف آنها با روحانیون آزاداندیش شکل گرفت. امروزه، نقش انتقادی و آزادی‌خواهانة روحانیت به علت دستیابی به قدرت سیاسی کمرنگ شده است و منتقدان آزادی‌خواه نیز نمی‌توانند برای تغییرات اصلاحی گسترده و اثربخش، ائتلافی فراگیر شکل دهند تا گره‌های کور و پیچیدة مسیر آزادی‌خواهی را بگشایند.
به هر حال، جامعة ایران در دو دورة حکومت مظفرالدین شاه و محمدرضاشاه، راه برون رفت از وضعیت استبدادگرانه را در انقلاب جست که نخستین حرکت به انقلابی در چهارچوب نظام سیاسی مستقر و دومین حرکت به انقلابی اجتماعی و سرنگونی کامل نظم مستقر انجامید. آزادی‌خواهی در هر دو انقلاب، آرمان اصلی به شمار میرفت که در انقلاب اول، گامهای بلندی در این مسیر برداشته شد. در انقلاب مشروطه، آزادی‌خواهی در پرتو نظم‌های نوین سیاسی و در انقلاب اسلامی در پرتو آموزه‌های دینی جست‌وجو شد. آنچه روشن است اینکه، تجربة هر دو انقلاب برای نسل کنونی خواندنی و عبرت‌انگیز به شمار می‌رود؛ لذا تکاپو برای آزادی در انقلاب مشروطه، موضوع اصلی این کتاب است.
در انقلاب مشروطه، اندیشة قانون‌خواهی مدرن برای دگرگونی مبنای مشروعیت حکمرانی از نگره‌های آسمانی به قرارداد اجتماعی، سرشت حرکتی آزادی‌خواهانه را شکل داد که پس از فراز و فرودهای فراوان ابتدا در جنبش عدالتخانه، سپس تأسیس مجلس شورای ملی و سرانجام، نظام مشروطه تبلور یافت. اما صد افسوس که در دورة پهلوی، مبنای مشروعیت آسمانی در چهارچوب اندیشه‌های فرة ایزدی ایران باستان و در دورة جمهوری اسلامی در چهارچوب تفکر سیاسی شیعه بازتولید شد.
نگارنده در این کتاب کوشیده است در پرتو نگرش «تاریخیت» با اندیشه دربارة انقلاب مشروطه، تجربة زیستة ایرانیان در مواجهه با مدرنیته و جایگاه و نقش این انقلاب را در آگاهی تاریخی مردم ایران بررسی کند. مواجهه با مدرنیته، تقدیر تاریخی انسان غیر غربی به شمار می‌رود و انقلاب مشروطیت ایران جزئی از این مواجهة ناگزیر است. در عین حال، تجربة مشروطه در مواجهة ایرانیان با مدرنیته، امری یکتا و ناتمام و تنها بخشی از این مواجهة در جریان است.
نویسنده ادعا ندارد که از این کلیشه‌ها و کلان‌روایت‌ها فراتر می‌رود، زیرا به کلان‌روایت گسترش آزادیخواهی و پیشرفت باور داشته و در همان حال، می‌کوشد مشروطیت را در پیوند با اکنونیتمان بازخوانی کند و چون آزادی و استقرار دموکراسی را همچنان بزرگترین دغدغة جامعة ایران می‌شمارد، نام این کتاب را تکاپو برای آزادی نهاده است؛ تکاپویی که هنوز در میانة راه آن قرار داریم. مشروطه‌خواهان، خط‌شکن استبداد بودند؛ لذا تاریخ مشروطیت به عنوان طلایه‌دار آزادی باید بارها خوانده شود.
کتاب تکاپو برای آزادی (روایتی دیگر از انقلاب مشروطة ایران) به قلم دکتر علیرضا ملایی توانی در 10 فصل و 309 صفحه به نگارش درآمده است. فصل اول: تبیین عوامل وقوع انقلاب مشروطه؛ فصل دوم: جنبش عدالتخانه؛ فصل سوم: چرخش گفتمانی، گذار از عدالت به آزادی؛ فصل چهارم: تلاش برای استقرار مشروطه ؛ فصل پنجم: مشروطیت در بحران؛ فصل ششم: خودکامگی در بحران؛ فصل هفتم: فتح تهران و انقلاب دوم؛ فصل هشتم: چیرگی محافظه‌کاران؛ فصل نهم: اولتیماتوم روسیه و پایان جنبش مشروطه و فصل دهم: تأملی در ناکامی مشروطة ایرانی.
نگارندة این اثر، درصدد بررسی و تحلیل مفهوم آزادی و طرح اندیشه‌های متفکران ایرانی و تحلیل نحوة خوانش آنها از مفهوم آزادی و حتی شرح وجه مسأله‌مند (پروبلماتیک) آزادی نبوده، بلکه می‌کوشد مشروطیت را به مثابة جلوة عینی اندیشه و عمل آزادی‌خواهانه بنگرد. نیز تکاپو برای آزادی را به مثابة گسست از خودکامگی و نشانة گذار به دورة مدرن برشمرده و با یادآوری این میراث بزرگ فکری، آرمان آزادی را فراتر از هر آرمان دیگری حتی عدالت، در افق زندگی سیاسی - اجتماعی ایران امروز معرفی کند. بنابراین، نگارنده آزادی را ستوده و مشروطیت را به علت گشودن چنین افقی به روی ایرانیان به مثابة حرکتی رهایی‌بخش می‌نگرد و قصد دارد تکاپوی آزادی‌خواهی ایرانیان در برابر خودکامگی‌های زمانة خود را روایت کند. لذا منظور از «روایتی دیگر» - در عنوان کتاب - تأکید بر وجه روشنگر، رهایی‌بخش و نقد رفتار استبدادگرانه‌ای می‌باشد که در جای جای کتاب بازتاب یافته است.